ماده حاجب چیست؟
مشاهده و تمایز بافت های مجاور داخل بدن نظیر استخوان بافت نرم حفره های هوا و غیره بستگی به اختلاف در میزان جذب اشعه ای دارد که از آنها می گذرد. این اختلاف در میزان جذب اشعه توسط بافت های گوناگون سبب تغییر در تابش فیلم می شود که پاسخ فیلم هم به این تغییرات ایجاد دانسیته های متفاوت و در نتیجه ایجاد کنتراست میان بافت های مجاور می باشد. همان طوری که می دانیم اختلاف در میران جذب اشعه توسط بافت های گوناگون بستگی به ماهیت نوع بافت های جاذب و نیز ضخامت بافت های موردنظر دارد. البته نباید از نظر دور داشت که در نتجه برخی از بیماری ها تغییراتی در میزان جذب بافت های بیمار نسبت به بافت سالم به وجود می آید.
مثلاً در مواردی که یک سطح مایع در ریه وجود دارد سبب افزایش در میزان جذب اشعه می گردد که بادرنظر گرفتن همین عامل است که پزشک رادیولوژیست قادر به تشخیص بیماری می گردد. با این وجود در نواحی متعددی از بدن اختلاف در میزان جذب اشعه عبوری به حدی نیست که ما قادر به تشخیص آنها برروی فیلم رادیولوژی باشیم. مری، معدی، کولون، کلیه، مثانه، کیسه صفرا و رگ های خونی مثال های خوبی از ارگان هایی هستند که مستلزم یک کنتراست مصنوعی غیر از کنتراست طبیعی خودشان می باشند. به همین دلیل امروزه در بسیاری از روش های رادیولوژی تشخیصی برای نمایاندن چنین ارگان هایی از موادی کمکی به نام مواد حاجب استفاده می کنیم.
ماده حاجب چیست
این مواد به طور گسترده ای در آزمون های پرتونگاری کاربرد داشته و از راه های متفاوت و با روش های گوناگون به داخل اندام ها، حفرات و مجاری طبیعی بدن تزریق می شوند تا با تغییر جذب اشعه سبب رویت بهتر و تفکیک آنها از بافت های مجاور و در نتیجه سبب تشخیص ضایعات مرضی آنها شوند. لذا امروزه مواد حاجب یکی از مهم ترین اجزای تکنیکی در بسیاری از آزمون های پرتونگاری می باشند به طوری که عملاً بدون دسترسی به این مواد سهم رادیولوژی در تشخیص بسیار محدود می گردد.
خصوصيات يك ماده حاجب ايده ال
– اين مواد بايد سبب ايجاد كنتراست زياد ميان عضو مورد مطالعه از يك طرف و بافتهاي مجاور از طرف ديگر شود.
– عدم ايجاد تحريك و مطلقا بي ضرر بودن
– آسان ، سريع و به طور كامل توسط راههاي طبيعي و فيزيولوژيك بدن جذب و دفع شود.
– ماده حاجب بايد يكنواخت باشد تا تصوير يكنواختي ايجاد كند.
– تركيب پايداري داشته باشد به طوري كه اجزاي ان در ارگانهاي مختلف بدن از هم جدا نشود و سم آن آزاد نگردد ، يا قبل از استفاده تغيير نكند ، زيرا همانطور كه ميدانيم موادي مانند يد و باريم هرگز به تنهايي استفاده نميشوند ، بلكه از انها در تركيباتي مناسب استفاده مي شود.
نکات تکنیکی مواد حاجب تزریقی
درنقل وانتقال داروی حاجب باید موارد زیر رعایت گردد:
- ماده حاجب تزریقی محلول آبکی،استریل، شفاف ، بی رنگ تا حدی زرد و بی بو است.بنابراین باید با دید مستقیم، به منظور بررسی رسوبات و تغییر رنگ آن قبل از تجویز کنترل گردد، اگر رسوبات وتغییر رنگ قابل توجهی وجود داشت ، نباید استفاده شود.
- ترکیب حجم و غلظت برای استفاده، باید به دقت و بطور فردی بر اساس فاکتورهایی نظیر:سن،وزن بیمار،اندازه رگ و سرعت جریان خون در رگ و عملکرد کلیه مورد محاسبه قرار گیرد.
- مواد حاجب بدلیل تداخل داروئی و ناسازگاری شیمیایی نباید با سایر داروهای تزریقی مخلوط شده یا در راههای تجویزی داخل وریدی حاوی داروها، محلول ها یا ترکیبات مغذی خاص تجویزگردند.
رقیق کردن ماده حاجب تزریقی با سرم نرمال سالین استریل توصیه نشده است. - کشیدن ماده حاجب از ظروفشان باید تماماً تحت شرایط استریل تنها با استفاده از سرنگ ها و وسایل استریل انجام شود. تکنیک استریل باید درتمام تزریقات عروقی که شامل مواد کنتراست باشد، رعایت شود.
- اگراز لوازم چند بار مصرف استفاده می شود ، مراقبتهای دقیق به منظور رفع پیشگیری ازآلودگی، لازم است.
- مواد حاجب پس از بازشدن، باید بلافاصله مورد استفاده قرار گیرند .
- مواد کنتراست یددار تجویز شده به صورت داخل عروقی بایستی در زمان تزریق دمایی مساوی دمای بدن ویا نزدیک به آن داشته باشند.
رعایت قانون 4H ؛ Head up (حواس جمع بودن) ، Have in electrocardiogram (مانیتور کردن بیمار) ، Hydration (هیدراته بودن) ، History (داشتن تاریخچه بیمار) قبل از تزریق ماده حاجب الزامیست.
نکات تکنیکی مواد حاجب تزریقی
نکات مهم در استفاده از ماده حاجب تزریقی:
- باید قبل از انجام آزمون، به بیمار نحوه انجام پروسیجر توضیح داده شود، این کار به منظور حفظ آرامش و خونسردی بیمار می باشد.
- برگه رضایت عمل مبنی برانجام پروسیجر وخطرات احتمالی ناشی از انجام آن باید توسط بیمار و همراهان درجه یک قبل از انجام آزمون، تکمیل شده و امضا و ممهور به اثر انگشت شود.
- در مواردی که بیمار باردار است، انجام آزمون باید حدالمقدور به بعد موکول شود ویا پروسیجرهایی که نیاز به اشعه و ماده حاجب ندارند، جایگزین آن گردند.
- بیماران باید ازنظرسابقه حساسیت داروئی،موادغذایی وبیماریهایی خاص باید مورد غربالگری قرار گیرند. در بیمارانی که سابقه حساسیت به دارو ویا بیماری خاص دارند،احتمال وقوع واکنش ناخواسته ناشی از تزریق ماده حاجب بیشتر است.بیماریهای خاص شامل؛ دیابت،بیماری میلوم مولتیپل ، فئوکروموسایتوما، بیماری خونی داسی شکل هموزیگوس و اختلال تیروئیدی شناخته شده و… می باشند.
- چک کردن آزمایشات بیمار مانند Cr ، PT، PTT ، BUNو INR وسایر فاکتورهای خونی الزامیست.
- اقدامات پیشگیرانه در مورد بیماران با ریسک بالا،شامل؛ پره مدیکاسیون با آنتی هیستامین ها و کورتیکواستروئیدها برای اجتناب یا کاهش وقوع واکنش های آلرژیک می باشد.البته این داروها ازوقوع واکنش های جدی تهدید کننده حیات جلوگیری نمی کند ، اما ممکن است شیوع و شدت آنها را کاهش دهد. باید در مورد بیماران با این سوابق یا اختلالات، احتیاط فراوان بعمل آید.
- از آنژیوکت یا وسیله تزریق کننده متناسب با سن،نوع واندازه رگ، نوع پروسیجر وسرعت جریان خون عروق مربوطه استفاده گردد.
- ازشریان یا ورید مناسب ( ورید پروگزیمال ساعد دست قسمت داخلی برای تزریق سیستم کلیوی،کبدی وصفراوی در سی تی و رادیوگرافی ارجح است) استفاده شود،ضمن اینکه خالی بودن مثانه قبل از انجام آزمون الزامی است.
- پروسیجرهای تشخیصی که مستلزم استفاده از مواد حاجب یددارهستند ، باید مستقیماً توسط افراد خبره و ماهر انجام شوند. ترالی اورژانس کاملاً مجهز یا تجهیزات معادل وهمچنین افراد کارآمد در تشخیص و درمان واکنش ناخواسته به ماده حاجب از هر نوع باید همیشه در دسترس باشند.
- تزریق ماده حاجب نباید به تنهایی و در جای خلوت و بدون امکانات و تجهیزات مناسب انجام نشود.
- درمواردی که حین تزریق پارگی رگ یا نشت ماده حاجب اتفاق افتاد،فوراً تزریق متوقف،ورگ دیگری جایگزین آن گردد.
- اگر در طول تزریق واکنش ناخواسته اتفاق افتاد ، تزریق باید بلافاصله متوقف گردد.
- بیماران دریافت کننده مواد کنتراست به ویژه آنهایی که از طبی ناپایدار هستند باید از نزدیک تحت نظرباشند .
- باقی ماندن آنژیوکت (باز بودن رگ) وکنترل محل تزریق حداقل تا نیم ساعت پس از آزمون، از جمله نکاتی است که باید رعایت شود،چون وقوع حساسیت از بدو تزریق تا 40 دقیقه پس از تزریق درحداکثر است،گرچه در برخی منابع تا 48 ساعت بعد از تزریق واکنش ماده حاجب گزارش شده است.
دستگاه ماده حاجب تزریقی
- در بیماران بااختلال در عملکرد کلیه، بیماریهای همزمان کلیه و کبد ، بیماری کلیوی قلبی ، تیروتوکسیکوز شدید ، میلوماتوز ، یا آنوری ، تجویز مواد حاجب، باید با احتیاط انجام شود.
- در مواردی که کراتنین بیماربالا است، رعایت مواردی چون؛ استفاده ازماده کنتراست غیر یونی با اسمولاریته پایین،هماهنگی با بخش دیالیز در صورت لزوم وجایگزینی سایرروشهای تشخیصی دیگر مناسب است.
- در کسانی که ماده حاجب کوله سیستوگرافی دریافت کرده اند، تزریق ماده حاجب احتمال آسیب به کلیه وکبد را بیشترمی کند. مسمومیت کلیوی در چندین بیمارمبتلا به اختلال کبد که ماده كنتراست خوراكي كوله سيستوگرافی وبه دنبال آن مواد كنتراست داخل عروقي دريافت كرده اند دیده شده است . بنابراین تجویز هرگونه ماده حاجب داخل عروقی در بیمارانی که به تازگی ماده کنتراست کله سیستوگرافی دریافت کرده اند ، باید به تاخیر افتد.
- تجویزمواد حاجب یددار به طورداخل عروقی در بیماران مبتلابه میلوم مولتیپل یا دیگر بیماریهای پاراپروتئیناسئوس که مستعد به نارسایی و یا بی کفایتی کلیوی ناشی از داروهستند ، بالقوه مخاطره آمیز است، ضمن اینکه ترکیب تزریق ماده کنتراست و دهیدراتاسیون با هم می تواند سبب شدت بیشتر بیماری میلوما شود. احتیاطات ویژه در این مورد شامل؛ حفظ هیدراسیون طبیعی وکنترل دقیق کراتنین سرم بیماراست .
- گزارش هایی ثبت شده ازطوفان تیروییدی متعاقب تزریق ماده حاجب یددار داخل عروقی در بیماران هایپرتیروئید یا دارای ندول غده تیروئید با عملکرد خودکار ، پیشنهاد میکند که این خطر اضافی باید در چنین بیمارانی قبل از استفاده از هر ماده کنتراست ارزیابی شود. در بیماری ندولار تیروئید تزریق ماده حاجب یددار باعث بیماری هایپرتیروئیدیسم می شود.
- تزریق ماده حاجب باعث اختلال در تست های تیروئیدی می شود، بنابراین لازم است آزمونهای تیروئیدی یک هفته به تاخیر بیافتند.
- در بیماری فئوکروموسایتوما تزریق ماده حاجب، باعث افزایش فشار بحرانی می شود؛ در این مورد رعایت موارد زیر توصیه می شود.
- از سایر روش های تشخیصی دیگر که به ماده کنتراست نیاز ندارد استفاده شود
- اگر بر اساس قضاوت پزشک، نفع انجام پروسیجر مربوطه برخطرات مطروحه بچربد، آن پروسیجرمیتواند انجام شود وگرنه، ابتدائاً بیماری مربوطه درمان شود و سپس پروسیجرهای با مواد کنتراست یددار برای آن بیمارانجام گردد.
- مقدار ماده حاجب باید در حداقل مطلق حفظ شود.
- فشار خون بیمار در حین پروسیجر باید کنترل واقدامات و وسایل لازم جهت درمان بحران هیپرتانسیون باید در دسترس باشد.
- قبل از انجام آزمون به بیمار پره مدیکاسیون(آلفا وبتا بلوکر) داده شود
- مواد کنتراست زمانی که به طور داخل عروقی تجویز می شوندممکن است باعث تسریع داسی شدن در افرادی که برای بیماری داسی شکل هموزیگوس هستند، شود.
- دربیماران دیابتی، مصرف متفورمین 48 ساعت قبل وبعد از تزریق ماده حاجب باید قطع شود، چون ماده حاجب یددار باعث افزایش اسیدوز لاکتیک می شود، احتیاطات لازم به عمل آید.
در بیماری میاستنی گراو تزریق ماده حاجب باعث تشدید علائم بیماری می شود
در بیماران تحت درمان با داروی ضد تومور اینترلوکین 2 که عوارضی شبه انفلوانزا دارد تزریق ماده حاجب باعث تشدید علائم بیماری می شود. این علائم شامل تب ، لرز ، تهوع ، استفراغ ، خارش ، راش ، اسهال ، افت فشار خون ، ادم و الیگوری می باشند. بروز این علایم در مدت ساعتهای اولیه و حتی تا چندین ماه بعد از آخرین دز اینترلوکین 2 گزارش شده است .
در زمان حاملگی و شیر دهی مواد حاجب باید با احتیاط مصرف شوند - اگر بیمار سابقه آلرژی، اختلالات ایمیون ، اتو ايميون يا نقص ایمنی، واكنش قبلی به تزريق ماده حاجب دارد، تست حساسیت پوستی نمی تواند برای پیشگویی احتمال واکنش های شدید مورد اعتماد باشد ، چون انجام این تست خود می تواند برای بیمار مخاطره آمیز باشد. تاریخچه دقیق پزشکی با تاکید بر روی موارد فوق ممکن است درپیشگویی واکنش های جانبی درست تر باشد تا پیشگویی کردن بوسیله تست قبلی .
- در مورد تمام درمانهايي(شامل داروهاي غير نسخه اي (روي پيش خوان OTC))، كه بیماردر حال حاضر دريافت مي كند ، قبل ازانجام آزمون باید پزشك اطلاع داشته باشد.
- بیماران مصرف کننده بتابلوکر ممكن است نسبت به دوزهاي معمول اپی نفرین در درمان واکنش های آلرژیک ، کمتر جواب دهند. بنابراین به دلیل خطر واكنش هاي ازدياد حساسيتي، مواد کنتراست یددار بایستی در بیماران مصرف کننده بتابلوکرها با احتیاط مصرف شود.
- بیماران با نارسایی احتقان قلبی -عروقی پیشرفته که همزمان درمان دیورتیک دریافت می کنند ، ممکن است کاهش نسبی حجم عروقی داشته باشند که این به نوبه خود ممکن است پاسخ کلیوی به بار اسموتیک ماده کنتراست را تحت تاثیر قرار دهد. این بیماران باید به مدت چندین ساعت بعد از پروسیجر جهت تعیین اختلالات تاخیری همودینامیک عملکرد کلیوی تحت نظر باشند.
انژکتور چیست؟
انژکتور: وسیله تزریق کننده ماده حاجب در رادیولوژی است که برای به دست آوردن تصاویر مناسب به کار می رود.
انژکتور در رادیولوزی
در تزریق ماده حاجب با انژکتور رعایت نکات زیر را به خاطر بسپارید.
- قبل از انجام تزریق، باید صحت و سلامت کارکرد دستگاه تست گردد ودستگاه توسط
- مهندسین مربوطه کالیبره و برچسب مربوط به کالیبراسیون اخیر روی دستگاه قید شده باشد.
- درجهت جلوگیری از نشت هوا به داخل رگ مخصوصاً شریان، هواگیری سرنگ، لاین متصل به آن و کنترل محل تزریق و لوازم مرتبط الزامی است.
- سرعت ، فشار و حجم کل تزریق باید مطابق با طول و قطر کاتتر و رگ و نوع آزمون باشد.
- به منظور کاهش ویسکوزیته ماده حاجب قبل از تزریق ، از کاتد گرمایی استفاده شود.
- رعایت تکنیک استریل موقع نقل وانتقال دارو و تزریق ماده حاجب الزامیست.
